از ابتدای روز که چشم باز می‌کنیم تا انتهای شب که به خواب می‌رویم، به تناسب خانواده، شغل و موقعیتمان در اجتماع چهره‌های بسیاری را می‌بینیم. صورت‌هایی که گاه بسیار نزدیک‌اند و روبه‌روی ما قرار گرفته‌اند و گاه آن‌قدر دورند که دنیای مجازی پلی برای دیدار ما با آن‌ها شده است. در بین تماشای این همه صورت، آنچه غریب و نادیده می‌ماند، سیمای خودمان است. سیمایی که گاه آن‌قدر از ما دور می‌شود که به ناچار در آینه‌ها به دنبالش می‌گردیم. شاید به همین خاطر است که آینه در فرهنگ و ادبیات دارای اهمیت بسزایی است. در ادبیات کهن ما واژه آینه بیشتر نماینده صفا، راستی و ضمیرهای روشن است. نماینده‌ای که ما با نگریستن در آن به دنبال بازگشت به خویش هستیم و شاید به همین خاطر در اماکن متبرک و حرم‌های امامان نیز به عنوان تزئین سقف و ستون‌ها به کار رفته است.
حرم مطهر امام رضا(ع) یکی از اماکن متبرکه است که در آن، جلوه‌های زیبایی از هنر آینه‌کاری به دست هنرمندان ثبت شده است. در حال حاضر مشهد و آستان قدس رضوی، شیراز و اصفهان از جمله مراکز آینه‌کاری در ایران محسوب می‌شوند. اما در گذشته این هنر در مشهد رواج کمتری داشته و استفاده از آن در بناها و خانه‌ها به دوره قاجار بازمی‌گردد و در این زمان در حرم امام رضا(ع) و تعدادی از خانه‌های شخصی با توجه به جایگاه و اهمیتش از تزئینات آینه‌کاری استفاده شده است. خوب است بدانید آینه‌کاری به دلیل شرایط خاص و آسیب‌پذیری که در مقابل رطوبت دارد، جزو تزئینات داخلی بنا محسوب می‌شود و کمتر و به‌ندرت در فضای باز مورد استفاده قرار می‌گیرد. در حرم امام رضا(ع) نیز از آینه‌کاری بیشتر برای تزئین دیوارها و پوشش سقف رواق‌ها استفاده شده است. همچنین برای تزئین ورودی غرفه‌های داخل صحن‌های انقلاب و جمهوری از آینه‌کاری استفاده شده است. در یک مورد خاص در تزئین ایوان ناصری صحن آزادی نیز آینه‌کاری به کار رفته است.
پیشینه آینه‌کاری در حرم مطهر
چه زائری باشی که دست و دل گم کرده و به دنبال خلوتی برای پیدا کردن خود به حرم آمده باشی و چه سرخوش و سرحال به این آستان قدم گذاشته باشی، حتماً بازی نور و آینه‌ها در سقف و بنای این صحن و سرا توجه تو را به این خوش‌نشینی تکه‌های برش خورده در کنار هم جلب کرده است. خوش‌نشینی که نتیجه ذوق و دقت هنرمندان آینه‌کار در این آستان است و نور را از این گنبد و بارگاه گرفته و به دل‌های زائران پیوند می‌زند. می‌گویند مطابق اسناد، سابقه آینه‌کاری در حرم امام رضا(ع) به اواخر دوره صفویه بازمی‌گردد. تعدادی از این اسناد که به سال 11187-1117 هجری قمری تعلق دارند به آینه‌کاری در رواق دارالسیاده اشاره دارند. همچنین به گفته میثم جلالی، پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، پرویز ورجاوند در زیر مدخل «آینه‌کاری» که در دایره‌المعارف تشیع چاپ شده، مدعی است یکی از قدیمی‌ترین و جالب‌ترین آثار به جا مانده این هنر، آینه‌کاری زیر گنبد حرم حضرت رضا(ع) است که به‌گونه مذهب در دوران شاه سلطان حسین صفوی انجام گرفته است. همان‌طور که گفته شد یکی از قدیمی‌ترین رواق‌های حرم مطهر دارالسیاده است. به گفته کارشناسان، در این رواق می‌توان نمونه‌هایی از آینه‌کاری متعلق به دوره‌های پیشین را دید. با وجود این، براساس اظهارات برخی از معماران و استادکاران باسابقه حرم مطهر، لایه‌های زیرین این بنا در گذشته بدون تزئین و ساده بوده اما در دوره قاجار دیوارها و پوشش سقف آن با هنر آینه‌کاری آراسته شده است. بنا بر آنچه در اسناد آمده آینه‌کاری این رواق به دلیل گستردگی آن، در چند مرحله و طی سالیان متمادی انجام گرفته است. از سوی دیگر از آنجایی که مصالح به کار رفته در این هنر استحکام کمتری نسبت به سایر مواد دارند، آینه‌کاری‌های این رواق بارها مرمت و بازسازی شده است.
رونق آینه‌کاری در دوره قاجار
رونق و رواج هنر آینه‌کاری در حرم مطهر به گفته کارشناسان مربوط به دوره قاجار است. در این دوره، هنر آینه‌کاری بیشتر از دیگر انواع تزئیات معماری مانند نقاشی و گچ‌بری مورد توجه قرار می‌گیرد و این اقبال به‌قدری است که بخشی از نقاشی‌ها و گچ‌بری‌های پیشین با آینه‌کاری پوشیده می‌شوند. در دوره قاجار اغلب رواق‌های حرم مطهر مانند گنبدخانه، دارالحفاظ، دارالسیاده، دارالسعاده، توحیدخانه، مسجد بالاسر و کفش‌کن قائنی‌ها آینه‌کاری شد. هر چند اغلب آینه‌کاری‌های موجود در حرم مطهر به دلیل تعمیر و بازسازی یا ساخت‌وساز دوباره بناها با حفظ نقش‌مایه‌های پیشین، جای خود را به آینه‌کاری‌های دوره پهلوی و جمهوری اسلامی داده اما اگر علاقه‌مند به تماشای هنر آینه‌کاران دوره قاجار هستید خوب است بدانید همچنان در برخی از رواق‌ها و اماکن حرم مطهر مانند بقعه مطهر، دارالحفاظ، دارالسیاده و توحیدخانه، بقایایی از آینه‌کاری‌های دوره قاجار حفظ شده است. در دوره پهلوی و به‌ویژه پس از آن در دوره جمهوری اسلامی، آینه‌کاری در حرم امام رضا(ع) توسط هنرمندان گسترش پیدا کرده و رواق‌های متعددی با آینه و گاه همراه با نقاشی یا گچ‌بری تزئین شده‌اند.
آینه‌کاری در اسناد
کارشناسان هر زمان می‌خواهند به پیشینه هنر یا عملی در حرم مطهر دست یابند، ناگزیرند به اسناد موجود در آستان قدس رضوی مراجه کنند. واژه آینه در برخی از این اسناد آمده و همان‌طور که گفته شد به آینه پنجره دارالسیاده در سال 1117-1118 ق اشاره دارد. براساس مندرجات یکی از آن‌ها، به این منظور 2 تومان و هزارو 40 دینار عراقی و 2 تومان و 5 هزارو 248 دینار خراسانی هزینه شده که از این مقدار یک تومان و 6 هزارو 170 دینار برای تهیه مصالحی چون آینه، چوب سرطاق و میخ آهنی و گچ و 4 هزارو 870 دینار برای اجرت نقاشی دور آینه‌ها و مرمت نجار و... هزینه شده است. در سندی دیگر به تاریخ رمضان و شوال 1111 در میان صورت اشیای جمع‌آوری شده از داخل ضریح مبارک، به آینه کوچک شکسته‌ای اشاره شده است. ظاهراً این اسناد گویای آشنایی و نخستین تجارب استفاده از آینه در حرم امام رضا(ع) هستند. این موضوع در اسناد افشاریه نیز به چشم می‌خورد. در یکی از این اسناد به تعمیر آینه‌های دارالحفاظ در رجب 1146 با هزینه‌ای افزون بر 4 تومان و 9 هزارو 840 دینار اشاره شده است. سند دیگر رسید تحویل وجوه نقدی به مبلغ یک تومان و 5 هزار دینار تبریزی است که آستان قدس بابت 10 جام آینه برای تعمیر دارالحفاظ و درهای گنبد مبارک در شوال 1169 پرداخت کرده است.
شیوه‌های آینه‌کاری در حرم مطهر
آینه معمولاً درمدل‌های متنوع لوزی، مربع، قطری، دایره‌ای و شکل‌های هندسی جورچین اجرا می‌شود. آینه روی انوع دیوارها چه گچی چه کاهگلی و انواع سطوح اجرا می‌شود. هنرمند آینه‌کار، نخست طرح را روی کاغذ طراحی می‌کند و در نهایت طرح به کمک گچ و سریش روی دیوار یا سطح به سرانجام می‌رسد. به گفته کارشناسان ازجمله سبک‌های آینه‌کاری که در حرم امام رضا(ع) رواج دارد، به‌کارگیری شیوه گچ و آینه است. استفاده از گچ و آینه را می‌توان در تزئین رواق‌های دارالرحمه و دارالهدایه و غرفه‌های صحن‌های انقلاب و جمهوری با به‌کارگیری طرح گره و نقوش گیاهی و اسلیمی مشاهده کرد. همچنین در رواق دارالولایه سطوح تزئین شده با گچ و آینه را مشاهده می‌کنیم. اگر دقت کرده باشید در حرم به جز آینه‌های ساده، آینه‌های رنگی نیز در آینه‌کاری‌ها به کار رفته است. استفاده از آینه‌های رنگی مانند سبز و لاجورد، شیوه دیگری است که برای ایجاد تنوع در تزئینات به کار رفته و در سال‌های اخیر در حرم مطهر رواج پیدا کرده است. در گذشته نیز پشت آینه را با رنگ‌های آبی، سبز و... رنگ‌آمیزی می‌کردند.
نقش‌مایه‌ها در آینه‌کاری حرم مطهر
در حال حاضر سبک ترکیبی آینه، نقاشی و گچ‌بری نیز در حرم رواج دارد. همچنین به‌کارگیری کتیبه قرآنی، حدیث و استفاده از اسماء‌الله یکی از موضوعات اصلی آینه‌کاری در بناهای مذهبی است که با توجه به فضای موجود، به صورت کتیبه‌های بزرگ یا کوچک کار می‌شود. یکی از شیوه‌های تزئینی دیگر در آینه‌کاری، کُپ‌بری است. آینه‌هایی که به این منظور استفاده می‌شوند، در واقع حباب‌هایی هستند که داخلش را جیوه می‌کنند و بعد آن‌ها را برش می‌دهند، به اندازه گُل درمی‌آورند و وسط گچ کار کرده و سپس دورتادورش را به شکل گل و برگ گچ‌بری می‌کنند. از این گونه آینه‌ها در رواق‌های دارالحجه و امام خمینی(ره) استفاده شده است. طرح و شکل دیگری که در هفت هشت سال اخیر در حرم امام رضا(ع) رواج پیدا کرده، طرح شِرشِره شعاعی است که نمونه آن در رواق امام خمینی(ره) اجرا شده است. در این سبک از ترکیب چند آینه با طول و عرض متفاوت، طرحی ایجاد می‌شود که اصطلاحاً به آن «شمشیری» می‌گویند. نقوش هندسی از دیگر نقش‌مایه‌های آینه‌کاری است و طرح‌های گره از عمده‌ترین این نقوش محسوب می‌شود و در حرم امام رضا(ع) نیز انواع آن در آینه‌کاری رواق‌ها به کار رفته است. از طرح‌های رایج دیگر، الماس‌تراش و نگینی است. نقوش گیاهی مانند گل یا ستاره چهار، شش، هشت، ده، دوازده تا بیست و چهار پر نیز از جمله طرح‌های رایج در آینه‌کاری است. نقوش اسلیمی و ختای از دیگر طرح‌های پرکاربرد در آینه‌کاری است که هنرمند برای اجرای آن باید زمان زیادی بگذارد. گفته می‌شود از قدیم به طور سنتی شیرازی‌ها بیشتر نقوش گیاهی و گل و بلبل را ترجیح می‌دادند و اصفهانی‌ها و مشهدی‌ها گره و طرح‌های هندسی را بیشتر به کار می‌بردند.
منابع
دایره المعارف اسلامی
بررسی هنر آینه کاری در رواق دارالسیاده حرم امام رضا (ع)
نظر شما